Choinka – symbol życia i płodności, ustrojona przedstawicielka roślin nagozalążkowych przybyła z Zachodu. Bez niej współcześnie trudno jest sobie wyobrazić Święta Bożego Narodzenia.
Choinkowe wędrówki, symbole i legendy
Zwyczaj związany z dekorowaniem iglastego drzewka powstał około XVI wieku w Niemczech. My przejęliśmy tę tradycję w okresie zaborów na przełomie XVIII i XIX wieku. Początkowo choinki ubierane były w domach mieszczaństwa ewangelickiego na Pomorzu, Śląsku, Warmii i Mazurach. Poprzednikiem choinki był od dawna praktykowany na Słowiańszczyźnie podłaźnik, czyli stroik z gałęzi drzew iglastych przystrajany owocami i tradycyjnymi ozdobami lub wierzchołek drzewa zawieszane najczęściej czubem do dołu. Miał uchronić dom wraz z mieszkańcami od złych mocy. Do Wielkopolski zwyczaj ten nie dotarł.
W tradycji chrześcijańskiej choinka jest symbolem Chrystusa oraz jego narodzenia. Istnieje legenda, która mówi, że Św. Bonifracy (angielski mnich) podczas nawracania niemieckich pogan na chrześcijaństwo, ściął potężny dąb – święte drzewo German. Upadający dąb zniszczył wszystkie będące wokół drzewa, za wyjątkiem małej jodły i ponoć św. Bonifacy podczas swoich kazań powiedział, że „jodełka jest potężniejsza od dębu i zawsze zielona, tak jak Bóg daje nam wieczne życie”. Z kolei góralska opowieść mówi, że choinka przyozdobiona świecącymi soplami lodu to prezent niedźwiedzia dla Pana Jezusa. I tak według legendy góralskiej została symbolem Bożego Narodzenia. W Wielkopolsce nie są znane choinkowe przypowieści, być może dlatego, że drzewko zawitało do nas późno – w większości po drugiej wojnie światowej
Nagozalążkowe - wielka gromada „choinek” i innych "iglaków"
Jodła, świerk i sosna, które stroimy oraz inne gatunki potocznie zwane „iglakami” należą do grupy roślin zwanych nagozalążkowymi (= nagonasienne). Nazwa pochodzi od braku owocolistków osłaniających zalążek - z niego powstaje nieosłonięte nasiono. W konsekwencji gatunki należące do tej grupy, nie wykształcają owoców, ale przede wszystkim szyszki.
Nagozalążkowe to grupa reliktowa. Liczba gatunków na świecie w porównaniu do innych grup, takich jak starsze paprotniki (12 000 gatunków), czy młodsze okrytozalążkowe (300 000 gatunków) jest niewielka i wynosi około 850 gatunków.
W Polsce rodzimych jest 11 gatunków:
- częściej na niżu: sosna zwyczajna, jałowiec pospolity i cis pospolity (objęty ochroną już w średniowieczu)
- częściej na wyżynach i w górach: jałowiec sabiński, jodła pospolita, modrzew europejski, modrzew polski, sosna drzewokosa (chroniona), sosna górska/ kosodrzewina (chroniona), sosna limba (chroniona), świerk pospolity.
Z tych gatunków w Wielkopolsce naturalnie rosną: jodła, sosna zwyczajna, jałowiec pospolity oraz cis pospolity. Na terenie gminy Łubowo pierwotnie występującymi nagonasiennymi w ciągu ostatniego tysiąclecia mogły być sosna zwyczajna i miejscowo jałowiec pospolity.
Fot. 1,2. Wybrani przedstawiciele nagozalążkowych w Polsce: jałowiec pospolity w borze sosnowym (Bory Tucholskie, fot. MJ) oraz sosna górska, czyli kosodrzewina powyżej górnej granicy lasu (Tatry Zachodnie, fot. MJ)
Ciekawostka: Najwyższym drzewem świata jest właśnie jeden z przedstawicieli nagozalążkowych sekwoja wiecznie zielona Sequoia sempervirens rosnąca w kalifornijskim Parku Narodowym Redwood. Osiąga wysokość 115,61 m (tyle co 4 dziesięciopiętrowe wieżowce) i waży tyle co 15 płetwali błękitnych, największych zwierząt na Ziemi.
Gatunki iglaste dominują w lasach zwanych borami, które można podzielić na sosnowe (sośniny) i świerkowe (świerczyny). W Polsce naturalne siedliska borów sosnowych występują na obszarach wydm śródlądowych (np. Puszcza Notecka) i nadmorskich oraz piaszczystych sandrów (np. sandr w okolicy Nowego Tomyśla). Sosna zwyczajna jest najczęściej występującym gatunkiem w Polsce. Jej powszechność to jednak efekt działalności człowieka a nie naturalnych procesów. Jest mało wymagająca i szybko osiąga wiek rębny, więc często jest sadzona przez leśników. Dodatkowo ma niezwykłe właściwości kolonizacyjne. Ze względu na małe wymagania siedliskowe szybko zajmuje nowe otwarte siedliska, takie jak ugory, czy też murawy, np. jak ta koło stacji kolejowej w Lednogórze (Foto. 1). Spośród wszystkich lasów i upraw leśnych to właśnie bory sosnowe dominują we współczesnym krajobrazie naszej gminy. Bory sosnowe są znane ze swoich właściwości terapeutycznych. Wpływają leczniczo na choroby układu oddechowego. Substancje lotne obniżają ciśnienie krwi i wpływają tonizująco na układ nerwowy. Zatem po świątecznym biesiadowaniu koniecznie trzeba się wybrać na spacer do najbliższego boru - z pewnością wyjdzie to nam na zdrowie!
Fot. 3,4. Na wzgórzu w Lednogórze sosny pod wpływem wiatru przybierają ciekawe kształty - górny (fot. NO). Wyglądają nieraz podobnie jak te z nadmorskich wydm - dolny (wydma nadmorska blisko Kołobrzegu, fot. MJ)
Z kolei bory świerkowe naturalnie występują w górach oraz na wschodzie Polski. Niekiedy tworzą świerczyny na torfie - bory tajemnicze i mroczne. Na zachodzie Polski świerk jest gatunkiem obcym. Oczywiście możemy go spotkać w lasach na terenie gminy Łubowo, ale został on tam wprowadzony sztucznie (Foto 5). Wpływa on bardzo niekorzystnie na rośliny runa, ponieważ przez cały rok pod świerkami panuje cień a dodatkowo znacznie zakwaszają glebę. Ważne jest, aby w ramach zabiegów ochrony lasów grądowych, czy łęgowych usunąć je z drzewostanu. Świerki z powodzeniem sadzone są także przy domach i wzdłuż ulic stanowiąc element zieleni wiejskiej i miejskiej.
Fot. 5. Czy aby naturalnie koło Imielna? Stanowczo nie pasują! (for. NO)
W czasie nadchodzących Świąt nasze choinki, nie będą tylko iglakiem ze światełkami, bombkami i łańcuchami, ale przede wszystkim zielonym symbolem narodzenia Bożego Dzieciątka w naszych domach. W imieniu swoim i naszego Stowarzyszenia Kasztelania Ostrowska przy tej okazji składamy mieszkańcom gminy Łubowo serdeczne życzenia refleksyjnie i rodzinnie spędzonego czasu.
Fot. 6. Najbardziej znaną sosną w Polsce jest Kinga Pienińska rosnąca na szczecie Sokolicy w Pieninach (fot. NO)